- program trwa ok. 60 min.
Książka stanowi swoiste kompendium wiedzy na temat roli świadomości i procesów poznawczych w sterowaniu zachowaniami zwierząt. W precyzyjny i zarazem przystępny sposób Donald R. Griffin omawia w niej wszystkie najważniejsze zagadnienia mające związek z tą tematyką, nie stroniąc od poruszania problemów trudnych i wywołujących kontrowersje. Ilustrując swój wywód przykładami, które ukazują fascynującą złożoność mechanizmów uczestniczących w kontroli zachowania zwierząt, przedstawia techniki i taktyki stosowane przez zwierzęta podczas zdobywania pokarmu, ich zachowania budowlane oraz przykłady używania przez nie narzędzi.
Autor, będący zagorzałym przeciwnikiem traktowania ludzkiego umysłu jako zjawiska unikalnego, wskazuje, że zwierzęta myślą, posługują sie pojęciami i symbolami, a także są zdolne do oszukiwania i manipulacji. Książka stanowi cenne źródło informacji zarówno dla studentów biologii, weterynarii, psychologii, psychiatrii, pedagogiki czy socjologii, jak i nauczycieli wielu przedmiotów oraz wszystkich osób zainteresowanych życiem zwierząt lub świadomością i procesami poznawczymi.
Omawiana książka składa się z dwunastu rozdziałów, opatrzonych wstępem oraz indeksem i bogatą bibliografią. Prezentuje przegląd światowych badań nad zachowaniami zwierząt prowadzonych w kontekście filozofii umysłu i nauk poznawczych. Książka jest próbą odpowiedzi na pytanie o uniwersalne procesy myślowe u zwierząt i czyni to na podstawie obserwacji takich gatunków jak: pszczoły, delfiny i małpy człekokształtne. Wykład w niej zawarty oparty jest na przykładach rozmaitych zachowań zwierząt, począwszy od zdobywania pożywienia, zachowań drapieżnych aż do używania narzędzi.
Wstęp
Autor rozważa trzy stanowiska obecne we współczesnym myśleniu o zwierzętach: pierwsze, tzw. zdroworozsądkowe, oparte na przekonaniu, że za każdym zachowaniem zwierzęcia stoi oczekiwanie efektu, drugie, behawioralne, traktuje je jako uboczny efekt mentalnych doświadczeń i wreszcie trzecie, poznawcze, które podkreśla rolę procesów myślowych, obecnych zarówno u ludzi, jak i u zwierząt.
Rozdział 1. Mentalność zwierzęca
Autor podważa tu popularne wśród niektórych badaczy przekonanie o nieświadomym podłożu zachowań zwierzęcych i uważa, że jest ono efektem trudności w poszukiwaniu dowodów na istnienie świadomości u zwierząt. Swoje stanowisko popiera obserwacjami naczelnych, współpracujących ze sobą lub manipulujących prymitywnymi narzędziami między innymi podczas zdobywaniu pożywienia. Przedstawia również różne poziomy i zakresy definicji pojęcia „świadomość”.
Rozdział 2. Poszukiwanie pożywienia
Autor pokazuje rozmaite sposoby i techniki stosowane przez zwierzęta w celu zdobycia pożywienia. Ich uniwersalność niekoniecznie zależy od filogenezy gatunków, zaś zwierzęta stojące niżej gatunkowo wykazują się większą pomysłowością od tych „wyższych”. Dowodem tego mogą być szczegółowo omówione przez autora decyzje podejmowane przez pszczoły w poszukiwaniu żywności, selekcja ofiar dokonywana przez szpaki i pliszki, decyzje ekologiczne kosów, techniki zdobywania pożywienia przez ostrygojada czerwonego oraz różnicowanie budowy ciała łuszczaków, dzięki czemu skuteczniej zdobywają pożywienie. Wiele z nich jest efektem konsekwentnych poszukiwań i testów, prowadzonych przez zwierzęta, w trakcie których dopracowywały metodę i uczyły się, która jest bardziej skuteczna.
Rozdział 3. Drapieżnictwo
W rozdziale trzecim autor zajmuje się drapieżnikami polującymi na ofiary, których złapanie wymaga aktywnych, uniwersalnych działań. W niektórych znaczących przypadkach, oznacza to skoordynowaną współpracę kilku osobników i może być dowodem na proste myślenie świadome. Gatunki przeszły przez bardzo ostrą selekcję w toku ewolucji, i rozwinęły wymyślne strategie polowań i ucieczki. Za przykład służą między innymi: strzeble tworzące ławice, by uniknąć ataku szczupaka, jastrzębie podtapiające ofiary oraz antylopy wykrywające drapieżniki w otoczeniu i ostrzegające innych członków stada.
Rozdział 4. Konstruowanie
W rozdziale tym autor przygląda się bardzo ciekawemu zjawisku, jakim jest budowanie przez zwierzęta rozmaitych konstrukcji takich jak: gniazda, nory czy pułapki. Choć owe konstrukcje są charakterystyczne dla danego gatunku, istnieją dowody na to, że poszczególni jego przedstawiciele realizują je różnymi drogami i dostosowują proces budowy do wymogów sytuacji, co obserwujemy na przykładzie ptaków i owadów.
Rozdział 5. Wykorzystywanie narzędzi
Autor podważa powszechnie panujący pogląd jakoby używanie narzędzi było zarezerwowane tylko i wyłącznie dla wyższych gatunków, na przykład małp. Wspierając się danymi z obserwacji udowadnia, że pojawia się ono u przedstawicieli wielu gatunków, począwszy od insektów przez ptaki aż po ssaki.
Rozdział 6. Formowanie pojęć
Rozdział jest próbą odpowiedzi na pytanie o zdolność do zapamiętywania, kojarzenia i generalizowania doświadczeń przez zwierzęta. Pytanie o umiejętność klasyfikowania i myślenia kategorialnego jest w gruncie rzeczy pytaniem o świadome myślenie. Autor dokonuje przeglądu teorii psychologicznych zajmujących się tym zagadnieniem i przybliża badania prowadzone przez szkoły behawiorystów i psychologów poznawczych.
Rozdział 7. Fizjologiczne wskaźniki procesów myślowych
W tym rozdziale autor poszukuje dowodów na myślenie zwierząt korzystając z badań nad funkcjonowaniem mózgu i centralnego systemu nerwowego. Wiele z nich pokazuje podobieństwa w budowie mózgu człowieka i ssaków, w tym na przykład podobna lokalizacja ośrodków odpowiedzialnych za proces komunikowania się. Autor szczególnie dokładnie przygląda się badaniom z wykorzystaniem elektroencefalogramu.
Rozdział 8. Komunikacja jako dowód świadomego myślenia
Autor przedstawia ideę, zgodnie z którą zachowania o funkcji komunikacyjnej są „oknem” do umysłu zwierzęcia i źródłem dowodów na obecność procesów myślowych u zwierząt. Omawia zachowania takie jak mruganie oczami, zmiana zabarwienia, sapanie i jęczenie, ale także alarmujące dźwięki i krzyki, które pełnią funkcję komunikacyjną.
Rozdział 9. Komunikacja symboliczna
Jak wynika z tego rozdziału, jest ona stosowana w celu zawiadomienia partnera o nowych źródłach pożywienia, zagrożeniu, zamiarze walki lub zalotów seksualnych, ale również w celu pozyskiwania nowych członków gniazda, jak ma to miejsce w wypadku mrówek. Autor omawia rozmaite formy, w jakich zwierzęta komunikują się, jak na przykład: pozostawianie śladów zapachowych, gwałtowne ruchy ciała lub poszczególnych jego części, symbolizujące walkę.
Rozdział 10. Dezorientowanie i manipulacja
Rozdział ten poświęcony jest bardzo interesującemu zjawisku, które polega na wysyłaniu i odbieraniu między zwierzętami mylących sygnałów, w trakcie którego można zaobserwować wskaźniki świadczące o świadomym myśleniu zarówno po stronie zwierzęcego „aktora”, jak i „odbiorcy”. Należą do nich nie tylko umaszczenie i zdolność mimikry, ale także wydawanie dźwięków.
Rozdział 11. Małpy i delfiny
Rozdział jest prezentacją wielu wszechstronnych zachowań obu gatunków wskazujących na myślenie i przeżywanie uczuć przez przedstawicieli tych gatunków. Autor dokonuje selekcji tych najbardziej spektakularnych i kładzie szczególny nacisk na zachowania pełniące funkcję komunikacyjną.
Rozdział 12. Znaczenie istnienia świadomości u zwierząt
Po odsłonięciu wcześniejszych danych, autor rozważa wiele kwestii ogólnych związanych z umysłowością zwierzęcą. Przeprowadza dyskusję nad znaczeniem istnienia świadomości u zwierząt, i dopatruje się go na poziomie filozoficznym, etycznym i naukowym. Pokrótce podsumowuje także zawartość poprzednich rozdziałów i wskazuje na obszary dalszych badań.